Moment zawarcia małżeństwa jest przełomowy m.in. ze względu na skutki, jakie małżeństwo wywiera w sferze majątkowej małżonków. Co do zasady, powstaje wówczas wspólność majątkowa małżeństwa. Ale małżonkowie mogą też samodzielnie zdecydować, w jaki sposób będzie wyglądać ich sfera majątkowa.
Ustawowy ustrój majątkowy
O ustawowym ustroju majątkowym mowa wówczas, gdy – zgodnie z art. 31 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – między małżonkami powstaje wspólność majątkowa. Ta wspólność obejmuje wszystkie przedmioty, które małżonkowie nabyli w czasie trwania wspólności. Pozostałe przedmioty należy zaliczyć do majątku osobistego każdego z małżonków. W praktyce zatem, w momencie zawarcia związku małżeńskiego, można mówić o trzech masach majątkowych:
- majątku wspólnym małżonków,
- majątku osobistego żony,
- majątku osobistego męża.
Jakie przedmioty wchodzą do majątku wspólnego?
Nie wszystkie przedmioty i dobra nabyte przez małżonków w czasie trwania związku małżeńskiego mogą zostać zaliczone na poczet majątku wspólnego. Ustawodawca wskazał katalog takich praw majątkowych, ale nie ma on charakteru zamkniętego. W praktyce oznacza to, że również inne elementy mogą być zaliczane do majątku wspólnego. Zasadniczo do majątku tego należy zaliczyć:
- pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,
- dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków,
- środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków.
Ponadto, do majątku wspólnego małżonków zaliczyć należy również wszystkie przedmioty służące na co dzień małżonkom. Mogą to być urządzenia domowe czy dobra nabyte w drodze darowizny lub dziedziczenia.
Wysokość udziałów w majątku wspólnym
Gdy mowa o majątku wspólnym małżonków nie można pominąć kwestii wysokości udziałów każdego z małżonków w zgromadzonym majątku. W trakcie trwania małżeństwa małżonkowie nie mogą domagać się podziału majątku wspólnego. Wszystko dlatego, że zgodnie z przepisami udziały małżonków w majątku wspólnym są równe. Dopiero po ustaniu wspólności każdy z małżonków może złożyć wniosek o podział zgromadzonego majątku wspólnego. Jeżeli małżonkowie są zgodni co do tego, w jaki sposób podzielić zgromadzone dobra, mogą dokonać podziału w formie umowy notarialnej. W innym przypadku sąd dokonuje podziału na równe części.
Z punktu widzenia osób zainteresowanych nie zawsze – z uwagi na charakter elementów wchodzących w skład masy majątkowej – możliwe jest dokonanie równego podziału. Wówczas sąd najczęściej przyznaje poszczególne przedmioty jednemu z małżonków, drugi zaś zostaje zobowiązany do spłaty małżonka.
Umowne ustroje majątkowe
Poza ustawowym ustrojem majątkowym, w prawie wyróżnia się również umowne ustroje majątkowe. Ustawodawca umożliwia zainteresowanym małżonkom dokonywanie przesunięć między wyróżnionymi na początku artykułu masami majątkowymi. W praktyce oznacza to, że zainteresowani małżonkowie mogą:
- rozszerzyć lub ograniczyć wspólność ustawową,
- ustanowić rozdzielność majątkową,
- ustanowić rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków w drodze umowy.
W trzecim przypadku mowa o umowie majątkowej. Zasadniczo może być ona zawarta w trakcie trwania małżeństwa lub przed jego zawarciem. Aby była ważna, niezbędne jest jej zawarcie w formie aktu notarialnego.
Rozszerzenie lub rozdzielenie umowy majątkowej
Ponieważ ustawodawca daje szerokie możliwości małżonkom w zakresie decydowaniu o wspólnym majątku, mogą oni rozszerzyć wspólność ustawową lub przeciwnie – ograniczyć ją. W pierwszym przypadku możliwe jest powiększenie majątku wspólnego o składniki, które wchodzą w skład majątków osobistych małżonków. Trzeba jednak pamiętać o wyjątkach wprowadzonych przez ustawodawcę. Zgodnie z art. 49 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do majątku wspólnego małżonkowie nie mogą przenieść:
- przedmiotów majątkowych, które przypadają małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny,
- praw niezbywalnych, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
- praw majątkowych wynikających ze wspólności łącznej podlegającej odrębnych przepisom,
- wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności
- ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków.
Poza rozszerzeniem umowy majątkowej, małżonkowie mogą również zdecydować się na jej ograniczenie. Skutkiem takiej decyzji jest to, że każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później. W praktyce zatem istnieją tylko dwa majątki, czyli osobisty żony i osobisty męża. Ten fakt przekłada się również na to, że każdy z małżonków samodzielni zarządza i rozporządza zgromadzonymi przez siebie dobrami.
Przymusowy ustrój rozdzielczości
W prawie wyróżnić należy też przymusowy ustrój rozdzielczości. Powstaje on tylko wtedy, gdy wymaga tego interes małżonków lub wierzycieli. Istotne jest przy tym to, że wola małżonków nie jest tu ważna – ustrój powstaje niezależnie od tego, czy chcą oni rozdzielczości, czy nie. Zgodnie z przepisami, jego zastosowanie możliwe jest tylko w niektórych, ściśle określonych wypadkach przewidzianych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Przykładowo sąd może o nim zdecydować wówczas, gdy zachodzić będą ważne powody (np. separacja faktyczna) lub gdy będzie domagał się tego wierzyciel jednego z małżonków. W drugim przypadku musi on uprawdopodobnić, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków.