Zasadniczo władza rodzicielska powstaje z chwilą urodzenia dziecka. Przysługuje ona zawsze obydwojgu rodzicom, niemniej jednak istnieją przypadki, kiedy możliwe jest jej ograniczenie. O jakich sytuacjach mowa?
Sytuacją pożądaną jest taka, w której dziecko wychowuje się w pełnej rodzinie. Wówczas o najważniejszych dla niego sprawach (np. leczeniu, ścieżce kształcenia) decydują wspólnie rodzice. Gdy jednak pojawiają się problemy np. z komunikacją między rodzicami, niezbędne jest zastosowanie innych rozwiązań mających na celu dobro dziecka. Niesymetryczny podział praw rodziców to jednak sytuacja wyjątkowa. Ograniczenie praw rodzicielskich matki, ojca lub obydwojga rodziców jest możliwe tylko niekiedy. Orzeczone może zostać przy tym zarówno na wniosek jednego z rodziców, jak i w drodze postępowania wszczętego z urzędu (wówczas wniosek składa inny podmiot niż rodzice, np. pracownik ośrodka pomocy społecznej).
Czym jest władza rodzicielska?
Wyjść trzeba od zdefiniowania pojęcia „władza rodzicielska”. Z punktu widzenia przepisów, stanowi ona katalog uprawnień i obowiązków rodziców wobec dziecka. Ustawodawca w art. 95 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego definiuje ją jako „obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowywania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw”. W praktyce oznacza to, że władza rodzicielska powinna być wykonywana w taki sposób, by chronione było dobro dziecka i jednocześnie interes społeczny. Rodzice – przed podjęciem decyzji dotyczącej ich pociechy – powinni nie tylko porozumieć się, lecz także wysłuchać dziecko.
Gdy rodzice nie mogą się porozumieć
Brak porozumienia między rodzicami czy zaniedbywanie dziecka przez jedno lub obydwojga rodziców może być podstawą do ograniczenia im praw rodzicielskich. W takiej sytuacji sąd określa, do jakich obowiązków i uprawnień w stosunku do dziecka ogranicza władzę rodzicielską jednego lub obydwojga rodziców. Najczęściej chodzi o kluczowe decyzje, które dotyczą kraju zamieszkania dziecka, określenia jego ścieżki nauczania, leczenia czy rozwoju duchowego.
Poza kwestiami związanymi z porozumieniem się rodziców, sąd może ograniczyć ich prawa również w sytuacji, gdy zagrożone jest dobro dziecka. Wówczas możliwe jest wydanie zarządzenia, które będzie regulowało władzę rodzicielską rodziców względem ich pociech. O zagrożeniu mowa wówczas, gdy rodzice np. nadużywają alkoholu, nie interesują się losem dziecka lub zostali skazani na karę pozbawienia wolności. Innymi przyczynami uzasadniającymi ograniczenie władzy rodzicielskiej jest zaniedbywanie rozwoju dziecka (np. zaniedbywanie obowiązku szkolnego), namawianie do czynów przestępczych czy wyjazd rodzica (rodziców) za granicę i nieinteresowanie się losem dziecka. W każdej z wymienionych sytuacji konieczne jest podjęcie kroków prawnych.
Sprawa w sądzie rejonowym
Sprawa o ograniczenie praw rodzicielskich zawsze odbywa się w sądzie rejonowym, który jest właściwy dla miejsca zamieszkania dziecka. Właściwym wydziałem, do jakiego dokumenty skierować powinien rodzic lub innym podmiot, jest wydział rodzinny i nieletnich. Postępowanie toczy się w tzw. trybie nieprocesowym. Oznacza to, że rodzice są uczestnikami postępowania. W zależności od ustaleń, sąd może zdecydować o:
- zobowiązaniu rodziców do współpracy np. z asystentem rodziny lub skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego czy ośrodka zajmującego się pomocą rodzinie z jednoczesnym wskazaniem, w jaki sposób odbywać mają się kontrole wydanych zarządzeń,
- określić, czy rodzice mogą sprawować władzę rodzicielską w pełni,
- zarządzić umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub w rodzinnym domu dziecka,
- skierować dziecko do organizacji zajmującej się przygotowaniem zawodowym,
- poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego.
Jeżeli dziecko posiada majątek, sąd może również zdecydować się na powierzenie zarządu nim kuratorowi.
Konkretne skutki
Ograniczenie władzy rodzicielskiej rodzicom pociąga za sobą określone skutki. Przede wszystkim niektóre decyzje dotyczące dziecka mogą być przez nich podejmowane za zezwoleniem sądu. W takim przypadku sąd dokładnie wskazuje, o jakie decyzje chodzi. Ponadto, rodzina może mieć nadzór kuratora sądowego. Dziecko, jak wskazano wyżej, może być też umieszczone w rodzinie zastępczej. Takie decyzje odnoszą się najczęściej do sytuacji, w którym władza rodzicielska została ograniczona zarówno matce, jak i ojcu. Najczęściej bowiem o ograniczenie władzy rodzicielskiej dla jednego z rodziców występuje ten rodzic, który faktycznie sprawuje opiekę nad dzieckiem, drugi zaś nie uczestniczy w wychowaniu potomka i nie poświęca mu czasu. W takiej sytuacji sądy najczęściej decydują się o ograniczeniu władzy rodzicielskiej tylko jednemu z rodziców.
Sytuacja przejściowa
Ograniczenie władzy rodzicielskiej nad dzieckiem uznaje się za sytuację wyjątkową. Oznacza to, że rodzice mogą starać się o to, by przywrócić ją w pełni. W praktyce mówi się bowiem, że ograniczenie nie jest stanem nieodwracalnym – ma jedynie zabezpieczać interesy dziecka. Jeżeli rodzice nie są w stanie opiekować się i wychowywać swoje dziecko, konieczna jest pomoc. Gdy jednak przeszkody miną, rodzice mogą starać się o odzyskanie opieki nad swoją pociechą. W takiej sytuacji niezbędne jest skierowanie stosownych dokumentów do sądu. Ten zaś, wydając orzeczenie w tym przedmiocie, kierować będzie się dobrem dziecka.