W procesie karnym obrońcą może być jedynie adwokat. Ustanowienie obrońcy następuje w wyniku udzielenia mu pełnomocnictwa do obrony w konkretnej sprawie. Zazwyczaj polega na podpisaniu dokumentu o nazwie „Upoważnienie do obrony”. Udzielić takiego upoważnienia można również do protokołu rozprawy.
Osoba tymczasowo aresztowana a ustanowienie obrońcy
W przypadku osób tymczasowo aresztowanych, obrońcę ustanawia w imieniu aresztowanego inna osoba, która jest zazwyczaj jego bliską osobą. Podobnie sytuacja wygląda, gdy oskarżony odbywa już karę pozbawienia wolności w innej sprawie. Obrońcę w powyższych sytuacjach nazywa się „tymczasowym obrońcą”. Dysponuje on wszystkimi uprawnieniami, jakie posiada obrońca ustanowiony przez podejrzanego czy oskarżonego.
Obrońca, który został ustanowiony przez bliskich, musi przedłożyć prokuratorowi druk pełnomocnictwa do obrony podejrzanego. Zazwyczaj uzyskuje widzenie z podejrzanym, dzięki czemu podpisuje pełnomocnictwo lub też zostaje mu ono wypowiedziane.
Osoba tymczasowo aresztowana ma prawo do korespondencyjnego kontaktu z obrońcą.
Ustanowienie obrońcy a osoba nieletnia lub ubezwłasnowolniona
W przypadku oskarżonych nieletnich lub ubezwłasnowolnionych obrońcę może ustanowić przedstawiciel ustawowy bądź opiekun faktyczny. Warto jednak odróżnić sytuację, w której nieletni musi posiadać obrońcę od tej, gdy w swojej sprawie może mieć obrońcę, ale nie jest to konieczność.
Obrona obligatoryjna wymusza na sądzie obowiązek ustanowienia obrońcy z urzędu, jeśli nieletni nie ustanowił obrońcy z wyboru. W przypadku, gdy obrona nie jest konieczna, a nieletnia osoba nie wyznaczyła obrońcy z wyboru, będzie broniła się sama. Pomagać mogą mu rodzice, którym przysługuje prawo do udziału w procesie.
Ustanowienie obrońcy dla osoby nieletniej jest obligatoryjne w następujących sytuacjach, gdy:
- interesy nieletniego i jego rodziców pozostają w sprzeczności,
- osoba nieletnia jest głucha, nie ma lub niewidoma,
- stan zdrowia psychicznego osoby nieletniej nie pozwala na prowadzenie obrony w sposób samodzielny,
- nieletni na czas trwania postępowania sądowego został umieszczony w schronisku dla nieletnich.
Osoba nieletnia podejrzana lub oskarżona ma prawo do złożenia wniosku i ustanowienie obrońcy z urzędu. Wniosek zostanie uwzględniony, gdy udział obrońcy zostanie uznany za potrzebny, a rodzice nieletniego wykażą, że poniesienie kosztów wynagrodzenia dla obrońcy będzie wiązało się z uszczerbkiem dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. W tym celu do sądu składa się specjalne oświadczenie o stanie majątkowym.
Oskarżony – podejrzany a obrona fakultatywna lub obligatoryjna
Podobnie jak w przypadku osób nieletnich pełnoletni oskarżony lub podejrzany może znaleźć się w sytuacji, gdy obrońca w sprawie będzie potrzebny obligatoryjnie lub fakultatywnie. O obronie fakultatywnej mówi się wtedy, gdy jest ona prawem i wyborem podejrzanego. Obligatoryjna obrona ma miejsce wtedy, gdy podejrzany lub oskarżony musi skorzystać z pomocy obrońcy, nawet wbrew swojej woli.
Z obroną obligatoryjną mamy do czynienia w przypadku osób oskarżonych/podejrzanych: nieletnich, głuchych, niemych, niewidomych, osób, w przypadku których istnieją wątpliwości co do poczytalności. Oskarżony musi mieć obrońcę, gdy postępowanie toczy się przed Sądem Okręgowym I instancji, a oskarżony pozbawiony jest wolności lub zarzucono mu popełnienie zbrodni.
W procesie karnym według kodeksu postępowania karnego z 1997 roku oskarżony może mieć maksymalnie 3 obrońców.